ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 9، آذر 1401 ، شماره پی در پی 79

بررسی سبک فکری مشترک در تجربۀ خلع بدن در متون عرفانی

صفحه (99 - 114)
نازله خجسته اهری ، علی رمضانی (نویسنده مسئول)، نرگس اصغری گوار
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1400

چکیده

زمینه و هدف: خلع بدن (خروج روح از بدن) از موضوعهای مهم در عرفان اسلامی است که عرفا با اعتقاد به تجرد روح، درمورد آن بحث کرده اند. در این مقاله با هدف بررسی سبک فکری مشترک عرفا در اعتقاد به خلع بدن، تعابیر و تمثیلهای خلع بدن، شرایط، ملزومات و مصداقهای آن در متون نظم و نثر عرفانی بررسی شده است.

روش مطالعه: گردآوری اطلاعات به روش فیشبرداری با بررسی کلی متون عرفانی بصورت کتابخانه ای انجام گرفته و نگارش مقاله به شیوۀ توصیفی تحلیلی با انتخاب نمونه هایی از آثار برجستۀ متون عرفانی است.

یافته ها: اعتقاد به خلع بدن در آثار عرفانی وجود دارد. عارفان معتقدند برخی اولیاء به درجه ای از سلوک میرسند که بدن برای آنها همانند لباس میشود و روح میتواند آن را بیرون بیاورد؛ همچنین تعبیر مرغ و قفس را تکرار کرده اند که روح همانند پرنده از قفس تن رها میشود. عشق خداوندی، ریاضت، ترک تعلقات مادی، زهد و تزکیه نفس از شرایط و ملزومات خلع بدن است. خلع بدن با مرگ ارادی متفاوت است، اما اولیایی که به مرگ ارادی رسیده اند راحتتر به خلع بدن نایل میشوند. کرامت عارفان مصداقی از خلع بدن است که در متون عرفانی تکرار شده است.

نتیجه گیری: گذشتن از جسم در عرفان اسلامی، اندیشۀ عمومی و سبک فکری مشترک عارفان در دوره های مختلف بوده است. تلاش پیوستۀ آنها در آشنایی روح با عالم علوی است که با هبوط به جهان مادی گرفتار شده و در تقابل با جسم قرار گرفته است؛ حال آنکه روح متعلق به این جهان و جسم نیست و ازآنجاکه تعلق به جهان دیگر دارد و مجرد است، گاه برای اتصال به عالم علوی یا مکاشفه، کرامت و تجربۀ عارفانه از بدن مخلوع میشود.

کلمات کلیدی
سبک فکری , عرفان اسلامی , خلع بدن , ریاضت , مرگ ارادی , کرامت

• قرآن کریم
• ابن سینا (1381) الإشارات و التنبیهات‌، تحقیق مجتبی الزراعی، قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
• پورنامداریان، محمدتقی (1390) عقل سرخ (شرح و تأویل داستانهای رمزی سهروردی)، تهران: سخن.
• حسینی‌سیاهکلرودی، قوام‌الدین (1388) عرفان اسلامی، قم: زمزم هدایت.
• دهخدا، علی اکبر (1373) لغتنامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• رسمی، عاتکه (1391) از اسب بالدار افلاطون تا طوطی جان مولانا، نشریۀ زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، (225) 65، صص 45ـ 65.
• زرینکوب، عبدالحسین (1378) سرّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، جلد2، تهران: علمی.
• زرینکوب، عبدالحسین (1380) دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
• سهروردی، شهاب الدین (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، 3جلد، تصحیح و مقدمۀ سیدحسن نصر، مقدمه و تحلیل فرانسوی هانری کربن، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1386) اسرارنامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1387) الهی نامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1388) تذکره الاولیاء، بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهارس با محمد استعلامی، تهران: زوّار.
• عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم (1388) دیوان عطار، با مقدمۀ سعید نفیسی، ویراستۀ کاظم مطلق، تهران: آبان.
• فروزانفر، بدیع الزمان (1373) شرح مثنوی شریف، جلد2، تهران: علمی و فرهنگی.
• قشیری، ابوالقاسم. (1388) رسالۀ قشیریه، ترجمۀ ابوعلی عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی-فرهنگی.
• مجلسی، محمدباقر (1403ق) بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد (1365) شرح التصوف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.
• مطهری، مرتضی (1389) مجموعه آثار، جلد 3، تهران: صدرا.
• مولوی، جلال الدین (1387) کلیات شمس،10جلد، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
• مولوی، جلال الدین (1397) مثنوی معنوی، 2جلد، تصحیح محمدعلی موحد، تهران: هرمس.
• میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1393) کشف الاسرار و عُدَّه الابرار معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری،10جلد، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
• نسفی، عزیزالدین (1382) الانسان الکامل، با پیشگفتار هانری کربن، تصحیح ماریژان موله، ترجمۀ مقدمه از ضیاءالدین دهشیری، تهران: طهوری.
• همدانی، عین القضات (1389) تمهیدات، با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ عفیف عسیران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.